Trong hai ba thế kỷ trước, người ta cãi nhau để tìm coi có tiềm thức không. Song từ đầu thế kỷ XVIII, từ ngày Leibnitz đầu tiên chứng giải sự hiện hữu của tiềm thức đến giờ, vấn đề cơ hồ như không còn ai băn khoăn bàn cãi nữa. Người ta đã công nhận có một địa hạt sâu kín trong vùng tâm lý của con người là Tiềm–thức.
Bạn nên biết nó. Các hiện tượng xảy ra trong bạn hay xung quanh bạn, bạn thực hiện nhận với nhiều trình độ khác nhau. Có hiện tượng rõ rệt, ý thức chú ý, kỹ lưỡng, có hiện tượng bạn ý thức ít rõ rệt hơn, mơ màng, hơi hơi vậy. Vài ví dụ đây giúp bạn rõ điều chúng tôi nói. Bạn nghe một bài thơ hay. Chúng tôi nói bạn có ý thức rõ rệt, ý thức chú ý về việc bạn cảm hiểu hay. Bạn ý thức ý tưởng, tâm tình, âm điệu và các câu, các vế của bài thơ.
Bạn đi qua lại nói chuyện chơi với bè bạn, gặp miếng chai bể bạn tránh chân mình qua một bên. Viết bài chính tả, bạn tránh lỗi. Chúng tôi nói bạn có ý thức chú ý về những việc làm này. Tránh miếng chai hay tránh lỗi không phải bạn không hay biết không ý thức song ý thức không nhiều, không rõ rệt. Phải vậy không bạn! Rồi ví dụ này nữa. Trên bàn giấy bạn có đồng hồ đánh thức. Nó đi nghe ức tắc. Bạn ngồi viết cả nửa giờ mà không nghe tiếng ức tắc này. Phải vậy không? Tại sao thế? Tại vì bạn quá chăm chỉ việc của mình. Những tiếng “ức tắc” vẫn có, vẫn dội vào tai bạn, song bạn ý thức rất ít, rất kém. Nhưng sự vô thức nhất thời hay ý thức không chú ý ấy sẽ thành ý thức rõ rệt nếu bạn dùng ý chí gom tinh thần chú ý để nghe lắng nghe.
Có những hiện tượng nữa mà bạn cố gắng chú ý nhiều song rất khó ý thức. Bạn hãy đọc ví dụ này của Leibnitz. Ông nói chúng ta dù cố gắng ý thức thế nào cũng khó ý thức được việc nghe từng tiếng sóng rền khi biển gào thét. Song dù ta không nghe, từng đợt sóng vẫn động nhẹ và riêng biệt. Nếu không vậy thì không có hiện tượng biển ba đào gào thét và các số không cộng lại sẽ là mấy đó… chớ không phải vẫn số không.
Hồi đó giờ, bạn học, bạn quan sát… bạn có biết bao nhiêu kiến thức. Bạn bây giờ đâu có ý thức chúng từng cái riêng biệt. Dù vậy chúng vẫn có trong tâm não bạn. Nếu không vậy thì sao bạn biết được? Xin bạn tự trả lời. Do ví dụ trí nhớ này, bạn có thể phân biệt ý nghĩa riêng của mấy tiếng Tiềm thức và Vô thức. Tiềm thức là những hình ảnh, tư tưởng tâm tình, v.v… không lộ dạng, bạn không nhận thức song vẫn hiện diện dưới ý thức của bạn, chực hờ ảnh hưởng, chi phối ý thức bạn. Nhờ nó khi bạn nhớ mài mại vật gì, người nào bỗng nhiên nhớ rõ được. Còn vô thức là những kỷ niệm tâm tình, ý tưởng, v.v… chìm lặng trong ta, nằm yên, không hiện diện trong đầu óc ta, chúng ta không nhận thức nó được. Bạn có thể nói Vô thức là cái gì không ý thức. Tiếng ấy chỉ có một ý nghĩa hoàn toàn tiêu cực thôi, cũng như ý thức là cái gì mà bạn nhận biết, có một ý nghĩa tích cực.